I WAS LIKE YOU
“I was like you.”
Deze eenvoudige, indringende zin, geschreven op de obductietafel in een mortuarium, vormt de kern van een schrijnend probleem dat wereldwijd nog steeds miljoenen vrouwen treft: moedersterfte.
Het onderstaande artikel werpt een persoonlijk licht op de harde realiteit achter de cijfers waarmee een jonge arts te maken krijgt. Jules Schagen van Leeuwen vertelt zijn verhaal over vrouwen die hun even verloren tijdensof na de bevalling – vaak door oorzaken die te voorkomen waren. Terwijl medische kennis en technologie grote stappen hebben gezet, blijft moedersterfte een pijnlijk bewijs van ongelijkheid in zorg, sociaaleconomische omstandigheden en toegang tot gezondheidsvoorzieningen.
Dit artikel nodigt de lezer uit om niet alleen de statistieken te zien, maar ook de gezichten en verhalen daarachter te leren kennen.
Heel veel dank Jules!
———————————–
I WAS LIKE YOU
Jules Schagen van Leeuwen, gynaecoloog.
Met een mengeling van angst en plichtsbesef liep ik in de vallende duisternis naar het mortuarium van het ziekenhuis in Berekum, Ghana. Een hoogzwangere vrouw lag dood op de gecementeerde obductietafel (zie foto). In de Akan cultuur mocht een kind niet ongeboren blijven. In en samen met de moeder begraven worden was geen optie. Er moest een post mortem sectio gedaan worden. En wel op korte termijn.
Begin jaren 80 was er een diepe economische crisis en politieke onrust in Ghana. Er was geen functionerend elektriciteitsnet. Het mortuarium beschikte niet langer over een vriescel waar lichamen bewaard konden worden. Er was ook te weinig diesel om de ziekenhuisgenerator te starten voor een al overleden vrouw.
In het licht van een petroleumlamp voerde ik zwijgend de ingreep uit. Een gaaf maar dood kind uit een jonge maar dode vrouw halen, is een handeling die je niet met woorden kan omschrijven. De vrouw was onmiskenbaar kanariegeel. Net zoals een twintigtal andere zwangere vrouwen waren geweest, die in ons ziekenhuis in een periode van enkele maanden, bijna allen kwamen te overlijden. En voor wie ik of een van mijn collega’s, de loodzware gang naar het mortuarium moest maken.
‘s Avonds kwam haar man zijn doodgeboren dochtertje halen. Hij had ook een kleed in wasdruk bij zich, in de typische kleuren die de overgang van vrouw naar moeder symboliseren (zie foto). Teder werd ze in deze doek gewikkeld. De baby werd in een kartonnen doos gelegd, achterop de fiets geplaatst en moederziel alleen toog hij naar het kerkhof. ‘s Anderendaags stond de hele familie luid weeklagend bij het mortuarium om zijn vrouw op te halen en te begeleiden bij haar laatste gang. Het verdriet ging door merg en been.
Waaraan deze zwangere vrouwen precies zijn overleden is nooit duidelijk geworden. Serologisch en histologisch onderzoek kon destijds niet of nauwelijks in Ghana verricht worden. Maanden later kwam er uit Nederland een PA verslag met de diagnose: Beeld passend bij acute leververvetting van de zwangerschap. Dit is een zeldzame complicatie in de zwangerschap. Hoewel zeldzame gebeurtenissen vaak in clusters voorkomen, lijkt eerder een onbekende infectie de oorzaak te zijn geweest.
Moeders met hun pasgeborenen in typische kleuren klederdracht die de overgang van vrouw naar moeder symboliseren.
Moedersterfte was in die tijd in Berekum district erg hoog; 2500 per 100.000 levendgeborenen. Moedersterfte is de sterfte van een vrouw tijdens de zwangerschap, bevalling of binnen 42 dagen na de bevalling als gevolg van complicaties gerelateerd aan de zwangerschap, bevalling of kraambed.
Het ziekenhuis waar ik destijds werkte, maakte bij aankomst een desolate indruk. Twee doodskistenmakers hadden zich strategisch bij de poort gevestigd. Op het dak zaten gieren. De dood was alom. Waar in het Westen de dood uit het straatbeeld is verbannen, is in Ghana altijd wel ergens een ‘funeral’, met uren durende ceremonies, karakteristieke kleding, dansen, drank en keiharde muziek. Het aanzien dat je in Ghana bereikt hebt, hangt af van het aantal mensen dat je begrafenis bezoekt. Het niet bijwonen van een rouwplechtigheid van een bekende, beschouwt men als een vorm van vijandigheid jegens de overledene en diens familie.
Ik kom elk jaar even terug in Ghana. Er is veel ten goede veranderd. Vooral in het ziekenhuis en in de opleidingsfuncties. De moedersterfte is in 40 jaar gedaald naar 225 per 100.000 levendgeborenen. De opleiding van verloskundigen heeft hierbij een beslissende rol gespeeld. Elk jaar daalt de moedersterfte nog steeds, al was de covid-tijd met zijn lockdowns een uitzondering. Er is evenwel nog veel te doen als we de Nederlandse cijfers met een moedersterfte van 6 per 100.000 levendgeborenen in ogenschouw nemen. Er is geen gezondheidsindicator die het verschil tussen rijk en arm duidelijker in beeld brengt als moedersterfte.
Ghana kent weliswaar nog veel arme mensen. maar is onmiskenbaar welvarender geworden. Paradoxaal betekent dat echter dat nu minstens zes begrafenisondernemers zich rond de ingang van het ziekenhuis hebben gevestigd. Werd een lijk vroeger vaak in een kartonnen doos afgevoerd, nu is de doodgraverij big business. In een markteconomie is de dood lucratief. Tientallen pompeuze doodskisten staan voor de timmerwerkplaatsjes langs de weg naar het ziekenhuis. Blijkbaar schrikt het niemand af, om toch naar het ziekenhuis te komen. Dood gaan we immers toch een keer. Het moment waarop is schijnbaar ondergeschikt aan de manier waarop, en vooral aan de wijze waarop je van het leven afscheid neemt. Elk dood pasgeboren kind maakt nog steeds dat ik me ongemakkelijk en beschaamd voel voor de absurde wanverhouding tussen zijn (in de kiem gesmoorde) en mijn aanspraak op een menswaardig bestaan.
Een arts in den vreemde blijft tot op zekere hoogte een vreemde. Dat gevoel verdwijnt niet als je terugkomt in je ‘eigen’ wereld. Je vervreemdt ook van je samenleving als je anderen tot ‘vreemdeling’ bestempelt, en jezelf daarmee indirect bekrachtigt als enig rechtmatig bezitter van ‘onze’ welvaart en gezondheid. Als arts in ‘den vreemde’ besef je ook dagelijks dat de overeenkomsten tussen mensen, waar ook ter wereld, veel groter zijn dan de verschillen. Dat geldt met name voor het geopende lichaam. Maar nog veel duidelijker zie je dat, naarmate je krampachtiger welvaart en gezondheid wilt blijven bezitten, door het voor anderen af te schermen, je de kans loopt alles te verliezen. Allereerst je menselijkheid. Maar besef ook dat micro-organismen, terrorisme en klimaatveranderingen al helemaal geen visumplicht kennen. Er is geen planeet B, ook al droomt een zelfbenoemde elite van een reis naar Mars. En die ideologie maakt dat ze hun verplichtingen jegens hun medemensen op aarde volledig veronachtzamen. Ze zijn opgehouden met investeren in de echte wereld.
De World Health Organization (WHO) rapporteerde recent dat de vooruitgang bij het terugdringen van sterfte onder zwangere vrouwen, moeders en baby’s de afgelopen acht jaar is gestagneerd. Dit als gevolg van afgenomen investeringen in de gezondheidszorg rond moederschap, pasgeborenen en anticonceptie en veilige abortus.
Dat maakt dat de door de Verenigde Naties (VN) bekrachtigde millennium doelstellingen voor het jaar 2030, namelijk het terugdringen van de moedersterfte tot minder dan 70 sterfgevallen per 100.000 levendgeborenen, de neonatale sterfte tot 12 of minder sterfgevallen per 1000 levendgeborenen en de doodgeboorte tot 12 of minder doodgeborenen per 1000 levend- en doodgeborenen nu bij onveranderd beleid, niet gehaald gaan worden.
Jaarlijks zijn er nu naar schatting wereldwijd meer dan 4,5 miljoen sterfgevallen van vrouwen en baby’s tijdens de zwangerschap, bevalling of de eerste weken na de geboorte. Dit zijn ongeveer 290 duizend zwangere vrouwen en moeders, 1,9 miljoen doodgeboren kinderen (baby’s die na 28 weken zwangerschap overlijden) en 2,3 miljoen pasgeborenen in de eerste 28 dagen na geboorte. Dit betekent wereldwijd een moedersterfte van ongeveer 223 per 100.000 levendgeborenen, een neonatale sterfte van 18 per 1000 levendgeborenen en een doodgeboortecijfer van 14 doodgeborenen per 1000 geboorten, waarden die nog ruim boven de VN-doelstellingen liggen, die over 5 jaar bereikt moeten zijn. En dat moet mogelijk zijn aangezien meer dan 98% van de sterfte te voorkomen was geweest met eenvoudige en betaalbare maatregelen. Wat is een welvaartmaatschappij waard als er inmiddels eerder sprake is van verwaarlozing van veilig moederschap in plaats van een gecoördineerde inspanning om deze schande uit te bannen.
White Ribbon is in het huidig geopolitiek klimaat meer dan ooit nodig om Safe Motherhood op de agenda te houden.
‘Eén dode is een tragedie, een miljoen doden is statistiek’, is een uitspraak van Stalin. En met statistiek kunnen dictators hun gang gaan. Statistiek maakt slachtoffers anoniem, en geeft de omstanders een destructief gebrek aan gevoel, van apathie, wanneer voortdurend mensen als wegwerpproduct worden gezien en behandeld. Voor velen die zijn opgegroeid onder het gewicht van aaneengesloten wereldcrises, is emotionele uitputting een vertrouwd gevoel geworden. Waar onze wereld vroeger beperkt bleef tot het dorp of de gemeenschap, worden we nu dagelijks overspoeld met verhalen en beelden van wereldwijd leed. Onze empathie wordt zo overvraagd dat we uiteindelijk uitgeput afhaken. De tegenpool van liefde is niet haat, maar apathie. Het zijn niet de scherpe tegenstellingen die ons uiteendrijven, maar het stille wegzakken in onverschilligheid. Apathie is geen passieve toestand; het is actief in haar verwaarlozing – een vorm van moreel vergeten die onze publieke moraal ondermijnt.
Obstetrisch geweld is een andere vorm van verwaarlozing; de ontkenning van de autonomie van de vrouw. Een zwangere leert in een razend tempo wat mensen met een handicap al lang weten: de samenleving is niet gemaakt voor lichamen die afwijken van de norm. Zwangerschap biedt een lens op thema’s als autonomie, controle, en bio-politiek. De weg naar de macht gaat vaak via controle over de baarmoeder.
Nooit mogen we ons neerleggen bij het gegeven dat in deze wereld moeders het leven laten wanneer ze het leven doorgeven. Ieder van ons dankt zijn ontstaan in de veilige omgeving van een baarmoeder en zijn bestaan aan zijn moeder. Vragen over moederschap, het gezin en het al dan niet willen of kunnen krijgen van kinderen worden terecht als privé-onderwerpen beschouwd. Maar dat maakt dat ze makkelijker ten prooi vallen aan ideologieën. Daar moeten we ons ook tegen wapenen. Tegen zowel de onverschilligheid als tegen de bemoeizucht. Het moederschap is geen ondergeschoven kindje.
Veilig moederschap is een basisrecht!
De dood van een vader heeft nauwelijks invloed op de overlevingskansen van zijn kinderen, Als de moeder echter sterft is in lage inkomenslanden de kans dat haar pasgeborenen ook sterven 40%.
Hier uitgebeeld in een tekst op een Ghanese Trotro.
Geef nooit op!
